Jean-François Cerquand: ipuinak

Benat Urrutyk kondatzen du:   

https://www.mintzoak.eus/fr/mendive/sequences/18-11/

 

Arrasteluko neska

Salbatoreko ganderailua

Jean-François Cerquand

Ipar Euskal Herriko legenda eta ipuinak

Bulletin de la société de sciences lettres et arts de Pau, 1875-1882.

Anuntxi Aranaren transkripzioa. Gatuzain, 2017.

Ganderailua Salbatore kaperan

51. Arrasteluko neska.

Bithiriñeko bertsioa, La fille au trident, Cerquand 94.

Bithirinan, oraino ikhusten den Iñhurri deithu etxean, bi muthil neska sehi¹ zauden. Arrats batez, etxe hartako jendeak artho xuritzen ari ziren, bethi bezala eskaratzean². Muthila ohartzen da langiletarat arthoaren hurbiltzeko zerbitzatzen zen hirur³ hortzetako arrastelua landetan urrunko zen etxola batean ahantzirik utzi zutela. Gaua beltza zelakotz, tresnaren bilha joaiteko lotsa⁴ zen.

Neskaoak, ongi trufatu⁵ ondoan, erraiten dio :

—Jokhatzen daizkiat bortz sos nihaur⁶ bilha joaiten naizeala ?

Parioa⁷ onhartua da, eta neska gaztea partitu zen ilhunpearen erdian. Hainitz denbora gabe, aditzen dituzte haren gibelerat⁸ ethortzeko urhatsak. Bainan ez zen etxean sarthu. Bortha⁹ gaina idekia baitzen, handik arthikitzen¹⁰ du arrastelua erranez :

—Hor duzue falta zinutena. Ni, ene diru gosearen gaztigutan, ezin ikhusizko esku batek eramaten nau.

Gisa hortan airez aire zaramatelarik, Mendibeko kapillaren gainerat heldu eta oihu egiten du :

—Salbatore, laguntzerat ethor zaizkit !

Orduan boz batek ihardesten¹¹ dio :

—Baru¹² itxiki¹³ duna¹⁴ ?

—Nik ez, bainan ene amak urthe guziez begiratzen du.

—Horrek salbaturen¹⁵ hau, dio bozak.

Ordu berean hil hotza phausatua da kapillaren athean.

Ez da pariorik egin behar.

Catherine Ossinague andereak (68 urte) kontatua. Larre jaunak transkribatua.

Kokapena

Inhurria : Bithiriñeko etxea. Barandiarenek dionez, etxe hori zutik zegoen 1897an. Geo saldua izan zen eta jabe berriak, Etxats jaunak, haren lekuan beste bat eraiki zuen.

1 Sehi : neskame, otsein.

2 Ezkaraz : atondo, atari.

3 Hirur : hiru.

4 Lotsa : beldur.

5 Trufatu : isekatu.

6 Nihaur : neu, neroni.

7 Pario : ixpixo, apostu.

8 Gibelerat : atzerat.

9 Bortha : ate.

10 Arthiki : jaurtiki.

11 Ihardetsi : erantzun.

12 Baru : barur, barau.

13 Itxiki : atxiki, eutsi.

14 Duna : al dun.

15 -turen : -tuko.

Gonzalo Etxebarria, 2013. Titulurik gabe.

52. Salbatoreko gandalera

Gamue-Zohaztiko bertsioa, Le chandelier de Saint-Sauveur, Cerquand 8.

Artzain bat bortian^1-2 zabilarik, hurrendu³ zen oihan batean lamina zilo batera. Haren zolan⁴ ikhusi zuen gauza ederrik. Galdegin zuen andere lamina bati han ikhusten zuen gandaler⁵ eder handi bat Jondoni⁶ Salbatorendako. Bena andereak erran zako⁷ aitarendako biziki beldur zela. Gerokoz artzainak atzeman zuen mementoa zointan anderea bera⁸ baitzen ; gogatu zien eta gandalera bildu. Andereak gomendatu zakon goman¹¹ lezan¹² haren aitari.

Egun sonbre batez artzain hori juiaten zelarik gandalera bizkarrean, agertu zakon¹³ gibeletik anderearen aita. Bena artzainak oihu egin zuen :

—Jondoni Salbatore, othoi balia zazkit, gandaler hau zuretako ekhartzen baitut.

Denbora berean ekhia¹⁴ agertu zakon, lamina galdu eta gandalera ereman zuen Jondoni Salbatorerat.

Geroztik ermita hura izan da suiaz² errerik frangotan¹⁵, bena gandaler hura bethi kontserbatu da, nahi bada¹⁶ hanitz belzturik den.

Ladutch andereak kontatua. Elissagaray jaunak transkribatua. Baxenabarreraz.

1 Bortu : mendi.

2 -(u)ia : -ua.

3 Hurrendu : hurbildu.

4 Zola : hondo.

5 Gandaler : argimutil.

6 Jondoni : San.

7 Zakon : zion.

8 Bera : bakarrik.

9 Gogatu : limurtu.

10 Zien : zuen.

11 Goman : kaxu eman, kontuz ibili.

12 Lezan : zezan.

13 Zakon : zaitzaion.

14 Ekhi : eguzki.

15 Frango : asko.

16 Nahi bada : nahiz eta.

Gonzalo Etxebarria 2016

53. Salbatoreko ganderailua

Mendibeko bertsioa, Le chandelier de Saint-Sauveur, Cerquand 7.

Duela zazpi-zortzi ehun urte, ez zuzun¹ Mendiben bi etxe baizen² : Lohibarrea eta Mikelaberroa. Egun batez, Lohibarreko muthila, izan garaitikoa³ zuena Haxerihargaitz⁴ juan zuzun behika⁵ Galharbeko photxala^6-7. Han harrapatzen dizu⁸ Basandere bat, ganderailia^9-10 garbiturik, iresten¹¹ ari zela urhe¹² orraziarekin. Gogoan phasatzen dizu ganderailu hori¹³ eder hura behar zuela ebatsi¹⁴. Bi aldi(z) abiatzen dizu, bainan Basanderea oharturik, bi aldietan utzi behar izan zizun¹⁵.

Huirurgarren aldian, tronpatu zizun eta abiatu bere ganderailiarekin. Basandereak, ohartu zenean, bere aitari oihu egiten diakozu¹⁶. Basajauna, zeina baitzen ezteietan Behorlegimendin, bi jauziz jiten¹⁷ duzu¹⁸ eta jarraikitzen Haxerihargaitzi Salbatorerano. Salbatorera heltzean oihu egiten dizu Haxeriargaitzek :

—Jondoni Salbatore, zuretako ekartzen dizut present bat ederra.

Hoinbertzenareki, Salbatoreko zeinhia¹⁹ bere baitharik hasten duzu¹⁸ mintzatzen. Orduian Basajaunak erraiten diakozu Haxerihargaitzari :

—Baliatzen zauk joalzar²⁰ hori mintzatu baita, bertzainez janen hindudan. Lehenbiziko barurik harrapatzen hudanean²¹, janen hut²¹.

Handik zenbait denboraren buruan, ogi²² joiten ari izanik Haxerihargaitz abiatzen duzu goiz batez barurik behi batzuen bilha. Sohaxipiko²³ brostara²⁴ heltzean ohartzen duzu Basajaunari. Hura ikhustearekin haren desafia orhoiturik, hasten duzu buruari hatzez eta harrapatzen dizu bigezpalaur²⁵ ogi-bihi²⁶, biloen²⁷ artean kokaturik²⁸. Berhala ahoan ezartzen ditizu⁸ eta jaten. Ordu beretik Basajauna hurtu izan zuzun¹ eta ez zizun¹⁵ guxiago^(a) ikhusi.

Handik harat ez zuzun sekula etxetik atheratzen barura hautsi gabe.

Ganderailu, Haxerihargaitzek Basandereari ebatsirik Salbatoreat ekharri hura, urhea bezain hori¹³ zuzun. Salbatoreko eliza Espainolek erra²⁹ arazi zutenean beltzatuia¹⁰ izan duzu. Orduan nahi izan zizien¹⁵ Mendiberat ekharri, bainan ez dizie³⁰ sekula Hariz-Khurrutxeko lephotik pasatu ahal izan.

Mendibeko Martiren andereak (Ofizialdeguy-ren alarguntsa, 70 bat urtez goitiko) kontatua. Prat jaunak transkribatua. Baxenabarreraz.

Kokapena

Lohibarrea eta Mikelaberroa etxeak oraino zutik daude, Mendibeko zaharrenetarikoak kontsideratzen dituzte.

+ Lohibarrea (Laurhibarrea) : Laurhibar ibaiaren ezkerraldeko etxea, Iratiko bidean, IGN 95,4 / 318,8.

+ Mikelaberroa : Mendibeko etxea, IGN 97,4 / 317,3.

+ Galharbe (Gahalarbe) : ereka, oihana eta borda, Salbtoretik ekialdera, IGN 92,4 / 321,1.

+ Behorlegimendi : Behorlegi herriaren gainean dagoen tontorra, Salbatore aurre aurrean, IGN 95,4 / 322,3.

+ Sohaxipi (Sorhoxipi) : exaldea, Laurhibarreari hurbil, IGN 95, / 318,4.

+ Haritz-Khurutxeko lepoa, 785 m : Mendibetik Salbatoreko bidean ; han hasten da kaperaraino doan gurutze-bidea, IGN 93,1 / 19,8.

Gonzalo Etxebarria 2012

1 Zuzun : zen (alok.).

2 Baizen : baizik.

3 Izen garaitiko : izengoiti.

4 Haxeri : azeri.

5 -ka : bila.

6 Potxa : botxe, harkaitz.

7 -ala : -ra.

8 Dizu, ditizu : du, ditu (alok.).

9 Ganderailu : argimutil.

10 -(u)ia : -ua.

11 Iresi : orroztatu.

12 Urhe : urre.

13 Hori : beilegi kolore.

14 Ebatsi : lapurtu.

15 Zizun, zizien : zuen, zuten (alok.).

16 Diakozu : dio (alok.).

17 Jin : etorri.

18 Duzu : da (alok.).

19 Zeinhu : ezkila.

20 Joalzar : arran txar.

21 Hut : haut.

22 Ogi : gari.

23 Soha xipi : soro txiki.

24 Brosta : sasi.

25 Bigezpalaur : bi edo lau.

26 Bihi : ale.

27 Bilo : ile.

28 Kokatu : sartu, gorde.

29 Erra : erre.

30 Dizie : dute (alok.).