Jean-François Cerquand: ipuinak
Benat Urrutyk kondatzen du:
https://www.mintzoak.eus/fr/mendive/sequences/18-11/
Arrasteluko
neska
Salbatoreko
ganderailua
Jean-François
Cerquand
Ipar
Euskal Herriko legenda eta ipuinak
Bulletin
de la société de sciences lettres et arts de Pau, 1875-1882.
51.
Arrasteluko neska.
Bithiriñeko
bertsioa, La fille au trident, Cerquand 94.
Bithirinan,
oraino
ikhusten
den Iñhurri deithu etxean, bi muthil neska sehi1
zauden. Arrats batez,
etxe hartako jendeak artho xuritzen ari ziren, bethi bezala
eskaratzean2.
Muthila ohartzen
da langiletarat arthoaren hurbiltzeko
zerbitzatzen
zen hirur3
hortzetako arrastelua landetan urrunko
zen etxola batean ahantzirik utzi zutela. Gaua beltza zelakotz,
tresnaren bilha joaiteko lotsa4
zen.
Neskaoak,
ongi trufatu5 ondoan, erraiten dio :
—Jokhatzen
daizkiat bortz sos nihaur6 bilha joaiten naizeala ?
Parioa7
onhartua da, eta neska gaztea partitu zen ilhunpearen erdian. Hainitz
denbora gabe, aditzen dituzte haren gibelerat8 ethortzeko
urhatsak. Bainan ez zen etxean sarthu. Bortha9 gaina
idekia baitzen, handik arthikitzen10 du arrastelua
erranez :
—Hor
duzue falta zinutena. Ni, ene diru gosearen gaztigutan, ezin
ikhusizko esku batek eramaten nau.
Gisa
hortan airez aire zaramatelarik, Mendibeko kapillaren gainerat heldu
eta oihu egiten du :
—Salbatore,
laguntzerat ethor zaizkit !
Orduan
boz batek ihardesten11 dio :
—Baru12
itxiki13 duna14 ?
—Nik
ez, bainan ene amak urthe guziez begiratzen du.
—Horrek
salbaturen15 hau, dio bozak.
Ordu
berean hil hotza phausatua da kapillaren athean.
Ez
da pariorik egin behar.
Catherine
Ossinague andereak (68 urte) kontatua. Larre jaunak transkribatua.
Kokapena
Inhurria :
Bithiriñeko etxea. Barandiarenek dionez, etxe hori zutik zegoen
1897an. Geo saldua izan zen eta jabe berriak, Etxats jaunak, haren
lekuan beste bat eraiki zuen.
1
Sehi : neskame, otsein.
2
Ezkaraz : atondo, atari.
3
Hirur : hiru.
4
Lotsa : beldur.
5
Trufatu : isekatu.
6
Nihaur : neu, neroni.
7
Pario : ixpixo, apostu.
8
Gibelerat : atzerat.
9
Bortha : ate.
10
Arthiki : jaurtiki.
11
Ihardetsi : erantzun.
12
Baru : barur, barau.
13
Itxiki : atxiki, eutsi.
14
Duna : al dun.
15
-turen : -tuko.
52.
Salbatoreko gandalera
Gamue-Zohaztiko
bertsioa, Le chandelier de Saint-Sauveur, Cerquand 8.
Artzain
bat bortian1-2 zabilarik, hurrendu3 zen oihan
batean lamina zilo batera. Haren zolan4 ikhusi zuen gauza
ederrik. Galdegin zuen andere lamina bati han ikhusten zuen gandaler5
eder handi bat Jondoni6 Salbatorendako. Bena andereak
erran zako7 aitarendako biziki beldur zela. Gerokoz
artzainak atzeman zuen mementoa zointan anderea bera8
baitzen ; gogatu zien eta gandalera bildu. Andereak gomendatu
zakon goman11 lezan12 haren aitari.
Egun
sonbre batez artzain hori juiaten zelarik gandalera bizkarrean,
agertu zakon13 gibeletik anderearen aita. Bena artzainak
oihu egin zuen :
—Jondoni
Salbatore, othoi balia zazkit, gandaler hau zuretako ekhartzen
baitut.
Denbora
berean ekhia14 agertu zakon, lamina galdu eta gandalera
ereman zuen Jondoni Salbatorerat.
Geroztik
ermita hura izan da suiaz2 errerik frangotan15,
bena gandaler hura bethi kontserbatu da, nahi bada16
hanitz belzturik den.
Ladutch
andereak kontatua. Elissagaray jaunak transkribatua. Baxenabarreraz.
1
Bortu : mendi.
2
-(u)ia : -ua.
3
Hurrendu : hurbildu.
4
Zola : hondo.
5
Gandaler : argimutil.
6
Jondoni : San.
7
Zakon : zion.
8
Bera : bakarrik.
9
Gogatu : limurtu.
10
Zien : zuen.
11
Goman : kaxu eman, kontuz ibili.
12
Lezan : zezan.
13
Zakon : zaitzaion.
14 Ekhi :
eguzki.
15
Frango : asko.
16
Nahi bada : nahiz eta.
53.
Salbatoreko ganderailua
Mendibeko
bertsioa, Le chandelier de Saint-Sauveur, Cerquand 7.
Duela
zazpi-zortzi ehun urte, ez zuzun1 Mendiben bi etxe
baizen2 : Lohibarrea eta Mikelaberroa. Egun batez,
Lohibarreko muthila, izan garaitikoa3 zuena
Haxerihargaitz4 juan zuzun behika5 Galharbeko
photxala6-7. Han harrapatzen dizu8 Basandere
bat, ganderailia9-10 garbiturik, iresten11 ari
zela urhe12 orraziarekin. Gogoan phasatzen dizu ganderailu
hori13 eder hura behar zuela ebatsi14. Bi
aldi(z) abiatzen dizu, bainan Basanderea oharturik, bi aldietan utzi
behar izan zizun15.
Huirurgarren
aldian, tronpatu zizun eta abiatu bere ganderailiarekin. Basandereak,
ohartu zenean, bere aitari oihu egiten diakozu16.
Basajauna, zeina baitzen ezteietan Behorlegimendin, bi jauziz jiten17
duzu18 eta jarraikitzen Haxerihargaitzi Salbatorerano.
Salbatorera heltzean oihu egiten dizu Haxeriargaitzek :
—Jondoni
Salbatore, zuretako ekartzen dizut present bat ederra.
Hoinbertzenareki,
Salbatoreko zeinhia19 bere baitharik hasten duzu18
mintzatzen. Orduian Basajaunak erraiten diakozu Haxerihargaitzari :
—Baliatzen
zauk joalzar20 hori mintzatu baita, bertzainez janen
hindudan. Lehenbiziko barurik harrapatzen hudanean21,
janen hut21.
Handik
zenbait denboraren buruan, ogi22 joiten ari izanik
Haxerihargaitz abiatzen duzu goiz batez barurik behi batzuen bilha.
Sohaxipiko23 brostara24 heltzean ohartzen duzu
Basajaunari. Hura ikhustearekin haren desafia orhoiturik, hasten duzu
buruari hatzez eta harrapatzen dizu bigezpalaur25
ogi-bihi26, biloen27 artean kokaturik28.
Berhala ahoan ezartzen ditizu8 eta jaten. Ordu beretik
Basajauna hurtu izan zuzun1 eta ez zizun15
guxiago(a) ikhusi.
Handik
harat ez zuzun sekula etxetik atheratzen barura hautsi gabe.
Ganderailu,
Haxerihargaitzek Basandereari ebatsirik Salbatoreat ekharri hura,
urhea bezain hori13 zuzun. Salbatoreko eliza Espainolek
erra29 arazi zutenean beltzatuia10 izan duzu.
Orduan nahi izan zizien15 Mendiberat ekharri, bainan ez
dizie30 sekula Hariz-Khurrutxeko lephotik pasatu ahal
izan.
Mendibeko
Martiren andereak (Ofizialdeguy-ren alarguntsa, 70 bat urtez goitiko)
kontatua. Prat jaunak transkribatua. Baxenabarreraz.
Kokapena
Lohibarrea
eta Mikelaberroa etxeak oraino zutik daude, Mendibeko
zaharrenetarikoak kontsideratzen dituzte.
+
Lohibarrea (Laurhibarrea) : Laurhibar ibaiaren ezkerraldeko
etxea, Iratiko bidean, IGN 95,4 / 318,8.
+
Mikelaberroa : Mendibeko etxea, IGN 97,4 / 317,3.
+
Galharbe (Gahalarbe) : ereka, oihana eta borda, Salbtoretik
ekialdera, IGN 92,4 / 321,1.
+
Behorlegimendi : Behorlegi herriaren gainean dagoen tontorra,
Salbatore aurre aurrean, IGN 95,4 / 322,3.
+
Sohaxipi (Sorhoxipi) : exaldea, Laurhibarreari hurbil, IGN 95, /
318,4.
+
Haritz-Khurutxeko lepoa, 785 m : Mendibetik Salbatoreko bidean ;
han hasten da kaperaraino doan gurutze-bidea, IGN 93,1 / 19,8.
1
Zuzun : zen (alok.).
2
Baizen : baizik.
3
Izen garaitiko : izengoiti.
4
Haxeri : azeri.
5
-ka : bila.
6
Potxa : botxe, harkaitz.
7
-ala : -ra.
8
Dizu, ditizu : du, ditu (alok.).
9
Ganderailu : argimutil.
10 -(u)ia :
-ua.
11 Iresi :
orroztatu.
12
Urhe : urre.
13
Hori : beilegi kolore.
14
Ebatsi : lapurtu.
15
Zizun, zizien : zuen, zuten (alok.).
16
Diakozu : dio (alok.).
17
Jin : etorri.
18
Duzu : da (alok.).
19
Zeinhu : ezkila.
20
Joalzar : arran txar.
21
Hut : haut.
22
Ogi : gari.
23
Soha xipi : soro txiki.
24
Brosta : sasi.
25
Bigezpalaur : bi edo lau.
26
Bihi : ale.
27
Bilo : ile.
28
Kokatu : sartu, gorde.
29
Erra : erre.
30
Dizie : dute (alok.).
Commentaires
Enregistrer un commentaire